Innym przykładem instrumentu pochodnego są swapy i opcje. Przyjrzyjmy się im bliżej, a zwłaszcza sytuacjom, w których instrumenty mają szczególnie istotne zastosowanie.
Swap to instrument pochodny na mocy którego strony zobowiązują się do dokonania w określonym czasie płatności na rzecz drugiej strony, których wysokość zależy od określonego parametru. Najczęściej spotykanymi parametrami są kurs walutowy lub stopa procentowa.
Inaczej mówiąc, swap to umowa obejmująca wymianę przepływów pieniężnych, które w momencie zawarcia transakcji uznawane są przez obie strony za równoważne. Swap na stopę procentową oznacza umowę, na mocy której strony po upływie określonego terminu przekazują sobie odsetki od określonych kwot nominalnych obliczane według różnych stóp procentowych (najczęściej zmiennej i stałej). W takich swapach odsetki według stopy zmiennej oblicza się najczęściej na podstawie stawek referencyjnych rynku pieniężnego takich jak LIBOR, EURIBOR czy WIBOR.
Swap walutowy polega na zabezpieczeniu od zmiany kursu - strony kontraktu umawiają się na przekazanie sobie określonej ilości waluty, a następnie jej zwrotu w określonych terminach i po kursach określonych w dacie zawarcia transakcji (niezależnym od kursu walut w terminie jej zapadalności). Poza funkcją zabezpieczającą od ryzyka kursowego, swapy walutowe służą także pozyskaniu płynności w danej walucie, na którą zawierany jest swap.
Istnieją także swapy łączone: walutowo - procentowe, w których kontrahenci wymieniają się odsetkami od kwot nominowanych w różnych walutach obliczanych według różnych stóp procentowych. Swapy dokonywane są najczęściej poza rynkiem regulowanym - co do zasady nie są zatem standaryzowane.
Bank K oraz Bank N zawarły w dniu 1 stycznia swap walutowy. W jego wyniki Bank K przekazał bankowi N 2500 dolarów po bieżącym kursie spot, tj. 4 zł za dol. (czyli kurs wymiany wyniósł 4:1). W zamian od banku N otrzymał 10 tys. zł.
Na podstawie transakcji fx swap 31 grudnia banki wymienią się walutami ponownie. Tym razem jednak bank K przekaże bankowi N 10 000 zł, zaś bank N przekaże bankowi K 2 500 dolarów. W dniu 31 grudnia kurs złotego do dolara wyniósł 4,50 zł. Nie ma to wpływu na transakcję, która rozliczana jest według kursu i ilości ustalonych na początku roku. Dzięki swapowi bank K zabezpieczył się przed umocnieniem dolara.
Drugim rodzajem derywatów są instrumenty asymetryczne, do których zaliczamy opcje.
Opcja kupna (call) to prawo do zakupu instrumentu bazowego. Opcja sprzedaży (put) to prawo do sprzedaży instrumentu bazowego.
Wystawca opcji to strona, która zobowiązuje się do zrealizowania kontraktu, zaś posiadacz (nabywca) to strona, która nabywa prawo do zrealizowania określonej transakcji na instrumencie bazowym. W tej chwili czytelnikowi może nasunąć się pytanie: po co ktokolwiek miałby wystawiać opcję, tj. zobowiązywać się do zrealizowania kontraktu? Otóż kupujący za prawo do realizacji transakcji musi zapłacić wystawcy określoną cenę, nazywaną zwyczajowo premią.
W dniu 2 stycznia pan Kowalski zakupił od pana Nowaka opcję wykupu (call) 100 akcji firmy Nowak sp. z o.o po cenie 30 zł. Cena opcji (premia) wyniosła 2000 zł. W dniu 31 grudnia cena za akcję firmy Nowak sp. z o.o wyniosła 25 zł. W takiej sytuacji panu Kowalskiemu nie opłaca się kupić akcji po cenie 30 zł ustalonej w kontrakcie - nie wykorzystuje on swojego prawa do zakupu.
W wyniku takiej transakcji pan Nowak osiągnął zysk 2000 zł (wartość premii opcyjnej), zaś pan Kowalski stracił 2000 zł (koszt zakupu opcji).
Ze względu na termin realizacji wyróżniamy opcje europejskie i opcje amerykańskie. Opcję europejską można zrealizować tylko w dniu wygaśnięcia, zaś opcje amerykańską - w każdym dniu od jej zawarcia aż do dnia wygaśnięcia opcji.
Opcje mogą być realizowane poprzez fizyczne dostarczenie instrumentu bazowego. Przeważnie jednak następuje rozliczenie pieniężne: opcja kupna oznacza prawo do uzyskania różnicy między wartością rynkową instrumentu bazowego a ceną wykonania opcji. Opcja sprzedaży to prawo do uzyskania różnicy między ceną wykonania opcji a wartością rynkową instrumentu bazowego. W obu przypadkach różnica ta jest określana jako kwota pieniężna wyrażona w danej walucie.
Oprócz opcji klasycznych (których przykłady przedstawiono powyżej), istnieją również opcje egzotyczne, w których dokonano modyfikacji co najmniej jednego z parametrów (np. terminu wygaśnięcia, okresu ważności lub ceny opcji). Przykładem opcji egzotycznych są opcje wieloczynnikowe, których wartość zależna jest od kilku instrumentów bazowych lub opcje wieloterminowe, które posiadają kilka możliwych terminów wygaśnięcia (np. kolejne pierwsze dni miesiąca).