Banknoty i monety emitowane przez Narodowy Bank Polski są prawnym środkiem płatniczym w Polsce. Jeśli w skutek ich zużycia lub uszkodzenia tracą swoją funkcję, nie pozostaje nam nic innego, jak wymienić je na nowe. Cały proces nie jest skomplikowany, chociaż warto pamiętać o kilku podstawowych zasadach.
Życie jest pełne niespodzianek. Zdarza się, że pieniądze zostaną w kieszeni ulubionych spodni i wraz z nimi trafią do pralki. Bywa, że uszkodzony - naderwany lub zabrudzony - banknot trafi do nas w sklepie, od sprzedawcy. Niekiedy uszkodzeniu mechanicznemu ulegają pieniądze z naszej winy, w innej znów sytuacji jest to całkowicie od nas niezależne. Kiedy możemy pieniądze wymienić na nowe i jak to zrobić?
Temat wymiany uszkodzonych banknotów, i co ważne, także monet precyzuje zarządzenie prezesa NBP[1] (zarządzenie). Wynika z niego, że banki działające na terytorium Polski są zobowiązane przyjąć uszkodzone znaki pieniężne waluty polskiej (banknoty i monety) o ile ich autentyczność nie wzbudza podejrzeń a ich cechy umożliwiają rozpoznanie wartości nominalnej.
Zarządzenie wskazuje także na zniszczenia, które kwalifikują banknot i monety do wymiany. To postrzępione, naddarte, podklejone, przerwane, nadmiernie zabrudzone, zaplamione, odbarwione lub uszkodzone w inny sposób, w tym również wskutek umieszczenia na nich trwałego napisu, nadruku, rysunku lub innego znaku. W przypadku monet to głównie uszkodzenia typu mechanicznego, ale także ich wytarcie, zmiana zabarwienia, skorodowanie, czy umieszczenie na nich trwałego napisu, rysunku lub innego znaku.
W praktyce w większości przypadków nie zwracamy uwagi na zniszczenia znaków pieniężnych. Bywa, że posługujemy się przybrudzonymi, naddartymi, popisanymi a nawet lekko wyblakłymi banknotami. Nie sprawia nam to problemu, co najwyżej staramy się te pieniądze w pierwszej kolejności przekazać dalej. Problem zaczyna się, gdy - chcąc zapłacić za zakupy gotówką - sprzedawca odmawia przyjęcia zniszczonych pieniędzy. Co wtedy?
Tak będzie w przypadku, gdy nie ma podejrzeń, że banknot lub moneta są falsyfikatami, a samo uszkodzenie pozwala na pełną weryfikację ich nominału. Może to być zatem sytuacja, gdy banknot został naderwany lub przerwany. W takiej sytuacji kasjer powinien wypełnić wniosek o wymianę, wpisując tam dane osoby, która zgłosiła uszkodzenie. W formularzu wpisuje on także np. stopień uszkodzenia, co jest szczególnie istotne w przypadku niekompletnego banknotu. Na koniec powinniśmy zapoznać się dokładnie z treścią wniosku i podpisać (wzór wniosku jest dostępny w zarządzeniu jako załącznik; można z nim się w dowolnej chwili zapoznać).
Sprawa wyraźnie się komplikuje, jeśli pojawi się podejrzenie co do autentyczności posiadanego znaku pieniężnego. Uruchamia to odmienny tryb działania angażując organy ścigania. Będziemy musieli się nie tylko wytłumaczyć w jaki sposób weszliśmy w posiadanie takiego banknotu, ale również - jeśli podejrzenia okażą się słuszne, to nie otrzymamy ani grosza. Równowartość za zniszczone znaki pieniężne zostanie nam zwrócona jeśli okażą się autentyczne. Nie dowiemy się od razu czy weszliśmy w posiadanie fałszywych pieniędzy, czy nie. Niejednoznaczne w ocenie znaki pieniężne wysyłane są do Centrali NBP (przez policję) w celu potwierdzenia ich autentyczności. W tym przypadku odbieramy poświadczenie w postaci protokołu zatrzymania fałszywych znaków pieniężnych, a o wynikach ekspertyzy poinformuje nas bank bądź policja.
...przyjęcia uszkodzonego banknotu lub monet. W praktyce bywa jednak różnie, a kasjerzy niejednokrotnie starają się zniechęcić do tego interesariuszy. Klient nie powinien jednak ustępować i - nawet na drodze powołania się na zarządzenie - domagać się wymiany środka płatniczego.
Warto jednak pamiętać, że w uzasadnionych sytuacjach, które także wskazuje zarządzenie, bank może nie wymienić pieniędzy na nowe albo nie wypłacić pełnej wartości nominalnej. Zasady są jasne i na tyle przejrzyste, że trudno w tej sprawie o nieporozumienia. Wszystko zależy zaś od stopnia uszkodzenia.
Za banknoty przerwane (w tym także na nie więcej niż dziewięć części), sklejone lub niesklejone, o ile wszystkie części pochodzą z tego samego banknotu, i nie posiadają ubytków powierzchni w miejscu przerwania i łącznie stanowią 100 proc. pierwotnej powierzchni - bank wymieni banknoty i wypłaci pełną wartość nominalną. Podobnie jeśli banknot zachował ponad 75 proc. pierwotnej powierzchni w jednym fragmencie, a pozostałej części brakuje. Monety rządzą się swoimi prawami. Pełną wartość nominalną otrzymamy w przypadku, gdy dwa rozłączone elementy (rdzeń i pierścień) pochodzą z monety o tym samym nominale - niekoniecznie z tej samej monety.
Jeśli jednak banknot zachował od 45 do 75 proc. pierwotnej powierzchni w jednym fragmencie nie mamy co liczyć na wypłatę pełnego nominału. Otrzymamy wtedy 50 proc. wartości. Podobnie, za monetę w której zachował się przynajmniej jeden element (rdzeń lub pierścień). Banki maja obowiązek przyjmowania banknotów i monet również w sytuacji nie spełnienia ww. warunków - banknoty i monety przekazywane są wówczas do wymiany wg. zasad określonych w zarządzeniu do Centrali NBP.
mk
[1] Zarządzenie nr 31/2013 Prezesa Narodowego Banku Polskiego z dnia 17 grudnia 2013r. w sprawie szczegółowych zasad i trybu wymiany znaków pieniężnych, które wskutek zużycia lub uszkodzenia przestają być prawnym środkiem płatniczym na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej - treść zarządzenia dostępna na stronie internetowej NBP (www.nbp.pl).